مهاجرت روستائیان به سوی شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ که به صورت نقاط جاذب جمعیتی در آمده بودند موجب ظهور پدیده ای به نام کلان شهر را در شبکه شهری کشوری شد و این پدیده از نظر جمعیتی ، عملکردی ، کالبدی ، فضایی و غیره تمامی شبکه شهرنشینی را متاثر ساخت.

تمرکز شهری بیش از حد در مناطق شهری باعث پیدایش کمبود مسکن، کمبود تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی، و خامت روزافزون ارتباطات و ترافیک شهری ، افزایش اجاره بهاء، فقر، حاشیه نشینی ، آلودگی های زیست محیطی و بسیاری معضلات و مشکلات دیگر را شد.

............................................................................................................................... 

مفهوم کلان

مگالاپلیس ( کلان شهر) یک کلمه یونانی است و استعمال آن سابقه تاریخی دارد. در نیم قرن اخیر این عنوان ابتدا به وسیله پاتریک گدس به کار گرفته شد . بدین سان، امروزه کلان شهر به منطقه وسیعی گفته می شود که پیش از ده میلیون نفر جمعیت داشته باشد و دارای بیش از یک مادر شهر           ( 1 میلیون نفر) باشد.

به عبارت دیگر حومه ها و شهرک های یک مادرشهر، در نتیجه توسعه وسایل ارتباطی و افزایش سرعت وسایل نقلیه ، با حومه ها و شهرک های مادر شهرهای دیگر پیوند می یابد و از پیوند آنها یک بافت زنجیری از مادر شهرها و شهرها به صورت وسیع ترین شکل شهری تشکیل می شود که در اصطلاح به آن کلان شهر " مگالاپلیس" می گویند.(شکوئی 1373 ص 109-108)

 ...........................................................................................................................

مفهوم مادر

متروپليس يا مادر شهر ، ريشه يوناني دارد و از دو كلمه meter  ( مادر ) و polis  ( شهر ) تركيب شده است . از مادر شهر تاكنون مفاهيم و تعاريف مختلفي ارائه شده است كه علمي ترين آنها عبارت است از :

(( مادر شهر ، شهري است كه حداقل داراي يك ميليون نفر جمعيت باشد و در سلسله مراتب شهري بتواند به صورت مركز كنترل اقتصادجديد درآيد و بر ناحيه اي داراي پنج تا سي ميليون نفر جمعيت مسلط شود. ))

.............................................................................................................................. 

مشخصات کلان

1- معمولا شکل خطی یا کرویدی دارند.

2- تراکم جمعیت ، بانک ها ، امور تجاری ، شرکت های بیمه ، فعالیتهای شدید حمل و نقل ، تراکم باور نکردنی فعالیتهای مانند : مدیریت، تجارت خرده فروشی، نمایندگی های مسافربری ، دانشکده ها و دانشگاهها.

3- قيمت بسيار بالاي  زمین

4- مراکز علمی ، هنری ، سیاسی و اقتصادی جهان شناخته می شوند.

5- از حداکثر در آمد و ثروت برخوردارهستند. (شکوئی 1373ص109).

 ....................................................................................................................................

مگالاپلیسهای معروف

- مگالاپلیس شمال شرقی ایالات متحده ، شامل : نیویورک، فیلادلفیا، بوستون ، واشنگتن و بالتیمور

- مگالاپلیس سواحل دریاچه های بزرگ آمریکا و کانادا

- مگالاپلیس کالیفرنیایی جنوبی، شامل : لوس آنجلس - سان دیاگو

- مگالاپلیس توکیو- یوکوهاما در ژاپن

- مگالاپلیس راین- رور در آلمان

.................................................................................................................................... 

مشکلات شهرنشینی در عصر حاضر در کلان شهرها                                                        

= فقر و عدم تساوی

= تزلزل اقتصادی و بیکاری

= از هم گسیختگی قوام و اساس خانواده

= آلودگی های زیست محیطی و فشارهای روحي و عصبی

= مشکلات اجتماعی – اقتصادی

= تراکم بیش از اندازه

= پراکندگی  نااندیشیده و توسعه ناموزون فيزيكي شهر

= مشکلات مسکن

= حاشینه نشینی

= صنایع مزاحم و تاثيرات ناشي از آنها

=افزايش جرم و جنايات و.... ( شیعه 20-29).

................................................................................................................................. 

نگاهی بر مفهوم کلان شهر در ایران                                                                         

با توجه به تعاریف مربوط به مفهوم کلان شهر که اشاره شد در ایران به جز تهران" به احتمال زياد در چند ساله آينده با توجه به رشد شهرهاي اطراف آن تبديل به كلان شهر شود " سایر موارد دیگر مشمول تعریف ارائه شده نیستند ولی خود کلان شهر تهران نیز یک شهر انگلی می باشد. شهر انگلی شهری است که از نظر اقتصادی ، اجتماعی و فعالیت های سیاسی بریک حوزه تسلط کامل داشته و در نقاط مختلف آن تاثیر منفی بر جای می گذارد. (نظریه هوزلیتز)

با توجه به تحقیقات هوزلیتز در شهرهای جنوب و جنوب شرقی آسیا، تسلط شهرهای انگلی را در این موارد بررسی می کند.

1- تسلط اقتصادی در مفهوم اکولوژیک آن که از مشخصات آن ، مبادله بازار آزاد کالا میان شهر و روستا

2- تسلط شهر بر حوزه ها پیرامونی از طریق مشروعیت بخشیدن به قدرت و سازمان های شهری

او معتقد است شهرهای مسلط همانند انگل هستند، در حالیکه کشورهای صنعتي خود مولود آن هستند.

بدین سان ملاحظه می شود که در شهرهای انگلی جهان سوم همواره میان شهر انگلی و منطقه نفوذ آن در مبادله مازاد عدم توازن دیده می شود و توزیع مجدد مازاد از حوزه های پیرامون به طرف شهر انگلی صورت می گیرد.

در شهرهای جهان سوم ، نخبگان و قدرتمندان و ثروتمندان در بزرگترین شهر ( شهر انگلی) زندگی می کنند و در نتیجه سرمایه گذاری در این شهرها، این تعداد محدود را بر کل جامعه مسلط می کند.

شهر انگلی هم از نظر میزان جمعیت در میان شهرها بیشترین جمعیت را دارد و هم از نظر کارکرد به عنوان مرکزیت مالی، پولی ، اداری ، سیاسی، تجاری و فرهنگی بر شرایط کیفیت زندگی مردم دیگر شهرهای کشور تاثیر می گذارد.

تهران نمونه بارزی از این نوع است. در این روند، همه سرمایه ها ، ابتکارها ، کارکردها ، اندیشه ها ، هنرها در نخستین شهر جذب می شود و با جمع شدن کارکردهای گوناگون در شهر اصلی کشور این شهر به صورت کانون هویت ملی، سیاسی کشور در می آید و کارکرد سیاسی آن ، اعتبار آن را افزایش می دهد.عامل اصلی نابرابری های ناحیه ای در کشورهای جهان سوم از همین جریان منشاء می گیرد.( شکوئی ص 388-386 و ص 459-452).

................................................................................................................................. 

بحران مسکن ، سیمای خاص استثمار در کلان شهرها                                                

آنچه که در عصر ما از بحران مسکن مستفاد می شود، عبارت است از وخامت خاص شرایط بد مسکن کارگران در اثر مهاجرت ناگهانی جمعیت به سوی شهرهای بزرگ، بالا رفتن بی حد اجاره بهاء ، تراکم فزاینده اجاره نشینان ، عدم امکان پیدا کردن سر پناه برای عده ای می باشد.

بحران مسکن در شهرهای بزرگ، ما یکی از تعداد بیشمار گرفتاری های موجود در آنهاست.

پس چگونه می توان مساله مسکن را حل کرد؟ چگونه می توان توازن اقتصادی عرضه و تقاضای آن را پاسخ داد؟

هنوز در شهرهای بزرگ ما ساختمانهای کافی برای استفاده مسکن وجود دارد، که به وسیله استفاده منطقی ، بتوان " بحران مسکن" را بی هیچ تاخیری تسکین داد . طبیعتاً چنین امری نمی تواند جز از طریق مصادره املاک کنونی، سلب مالکیت، تملک مساکن به وسیله دولت باشد.

..................................................................................................................................

نتیجه

1- کلان شهرها پدیده ای نوین و پر اهمیت اند:                                                             

کلان شهرها که در قرن بیستم ظهور نموده اند تنها یک شهر بزرگ نبوده ، بلکه از لحاظ کیفی مجتمع زیستی نوینی محسوب می شوند.

آنها بزرگتر وپیچیده تر از سایر شهرها بوده ، نقش کلیدی تری از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نسبت به شهرهای قبل از خود به عهده دارند.

تاریخ اجتماعی قرن بیستم بدون در نظر گرفتن پدیده کلان شهرها غیر قابل فهم خواهد بود. به قول ژان گاتمن، کلان شهر ، پیچیده ترین و بزرگترین کار هنری است که بشر آنرا تولید نموده است.

2- کلان شهرها پدیده های ماندگارند:                                                                          

برخلاف شهرهای صنعتی و یا شهرهاي کوچک و روستاها، کلان شهرها مجتمع زیستی نسبتاً ماندگاری می باشند. شهرهای صنعتی بسیاری با نقل مکان نمودن صنایع از بین رفته اند ، شهرهای کوچک و روستائی بسیاری با تجاری شدن کشاورزی و ایجاد تغییرات در بازار جهانی ، ناپدید شده اند، شهرهای معدنی بسیاری با بسته شدن معادن، از بین رفته اند.

3- کلان شهرها پدیده ای جهانی اند:                                                                         

کلان شهرها عهده دار  عملکردی متنوع اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی در سطوح ملی و بین المللی می باشند و از خصوصیات اصلی فرایند جهانی شدن کاهش تدریجی نقش دولت ها به عنوان تنظیم کنندگان اقتصاد ملی ، جریان فزاینده سرمایه ،کالا، اطلاعات ، نیروی کار ، ادغام عملکردی فعالیت هاي اقتصادی در سطح جهان است.

4- اجتناب از تئوری های ضد شهری در کلان شهرها :                                               

تئوری های ضد شهری ، تاکنون شیوه های مختلفی جهت جلوگیری و یا معکوس نمودن رشد کلان شهرها برگزیده آن و هیچ یک از شیوه ها نتوانسته است مسئله نابرابری شهری  کیفیت محیط زیست و سایر مشکلات و معضلات را حل نماید.

پس به جای اینکه دیدگاه ضد شهری و منفی اتخاذ نمائیم ، می بایستی کلان شهر را به عنوان مثبت نگریسته ، همان طور که جانیس یرلمان اشاره بدین امر دارد، به جای آنکه شهر را منشا مشکلات ، ضایعات زیست محیطی، فقر، بزهکاری تلقی نمائیم، شهر را باید منشا نوآوری و رشد اقتصادی ، مکانی جهت ایجاد فرصت ها و افزایش سطح زندگی و درآمد مردم دانست و به جای اینکه محدود کردن اندازه شهرها هدف سیاستگزاری ها باشد ، بهبود کارکرد شهرها، باید هدف سیاستگزاری ها قرار گیرد.

5- نحوه دخالت در امور کلان شهرها، سایر شهرهای متفاوت است :                        

اگر پدیده کلان شهر را به عنوان واقعیت پذیرفته و به دید مثبت بنگریم، پرسشی که مطرح می شود این است که که چگونه می توان به مشکلات آن پاسخ داد؟

در این امر نحوه برخورد بسیار مهم است، بدین معنی که می بایست از افراط در دو مورد حذر نمود :

از یک سو نمی بایست بدون چون و چرا ضد برنامه ریزی عمل نمود و از سوی دیگر حد تغیير و تحولاتی را که می شود با دقت سنجیده او ناجم داد.

6- مشکلات اقتصادی درکلان شهرها، با برنامه ریزی استراتژیک قابل رفع است :       

عمده ترین مشکلات اقتصادی کلان شهرها، عبارتند از : نرخ بالای بیکاری ، کاهش در آمد خانوارها ، تمرکز اقشار محروم ، کاهش ارائه خدمات عمومي ، نزول خدمات زيربنايي و انحطاط محيط زيست مي باشد . وجود این مشکلات نیازمند پاسخگویی در جهت رفع آنها است.  برای رفع این مشکلات اصولاً اکثر کلان شهرها اقدام به تدوین برنامه های استراتژیک نموده اند .

7- تدوین اجرای خط مشی اقتصادی برای کلان شهرها:                                           

خط مشی های اقتصادی که در کلان شهرها جهت رفع مشکلات اقتصادی اتخاذ می شود، بر 3 محور عمده قرار دارند.

الف- تعادل اجتماعی ( مقابله با بیکاری ، کاهش فقر، عدالت و...)

ب- توسعه اقتصادی ( افزایش قدرت رقابت بین المللی ، مدرنیزه کردن ساختار اقتصادی و...)

ج- برنامه ریزی فضایی ( ایجاد تعادل فضایی ، توسعه ساختارها ، تمرکز زدایی صنایع و ...)

 .....................................................................................................................................

منابع و مآخذ :

1- شکوئی ، حسین /1373/ دیدگاههای نو در جغرافیای شهری / جلد اول / انتشارات سمت

2- شیعه ، اسماعیل /1379/ مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری/ انتشارات دانشگاه علم و صنعت

3- حبیبی ، محسن/1375/ شهرسازی واقعیات و تخیلات/ انتشارات دانشگاه تهران

4- ماجدی، حمید/ فصل نامه جامعه مهندسان شهرساز/ شماره 5و4/ص4

پذيرفته شده در اولين كنفرانس بين المللي عمران /سمنان/۱۳۸۷/ نويسنده محمد آسيابي          

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: